TEŠKE ČINJENICE: Evo kako zagađenje vazduha utiče na stres, anksioznost i depresiju

Zagađenje vazduha, koje utiče na više od 90% globalne populacije, sve više se povezuje sa mentalnim zdravljem, naročito sa stresom, anksioznošću i depresijom.  Podaci ukazuju na hitnu potrebu za strategijama javnog zdravlja koje se bave kako zaštitom životne sredine, tako i mentalnim zdravljem, posebno za one koji su najviše izloženi riziku.

Zagađenje vazduha je značajan faktor koji utiče na fizičko i mentalno zdravlje, pogađajući više od 90% globalne populacije i odgovoran za milione prevremenih smrtnih slučajeva svake godine. Zagađenje vazduha dugo je povezivano sa respiratornim i kardiovaskularnim bolestima, a nova istraživanja ukazuju na snažnu povezanost između izloženosti zagađivačima vazduha i razvoja ili pogoršanja mentalnih poremećaja, uključujući anksioznost, depresiju i kognitivni pad. Ovi uticaji na mentalno zdravlje posebno su zabrinjavajući jer doprinose širokom spektru negativnih posledica, od smanjenja kvaliteta života do povećanja stope smrtnosti.

Kako piše portal Earth.org poremećaji mentalnog zdravlja predstavljaju jedan od najvažnijih izazova u oblasti javnog zdravlja širom sveta. Oni su brzo rastući uzrok oboljenja i vodeći faktor invaliditeta, naročito među mladima.

Depresija, koja se karakteriše niskim raspoloženjem, uključujući iritaciju ili gubitak uživanja i interesa za aktivnosti u dugim periodima, jedan je od najčešćih i najsmrtonosnijih mentalnih poremećaja, koji pogađa 5% odraslih na globalnom nivou.

Depresija je često povezana sa fizičkim promenama kao što su umor, gubitak težine i gubitak apetita, uz kognitivne promene koje značajno utiču na sposobnost pojedinca da funkcioniše. Anksioznost je osećaj nelagodnosti, poput zabrinutosti, iritacije i straha, koji se javlja kada se osećamo ugroženi, pod stresom ili pod pritiskom. Anksioznost je normalna i pogađa svakog u određenom trenutku života, ali može varirati od blage do ozbiljne, često dovodeći do ozbiljnih anksioznih poremećaja. Različiti oblici anksioznih poremećaja mogu biti od generalizovanog anksioznog poremećaja (osećaj anksioznosti ili zabrinutosti većinu vremena) do paničnog poremećaja (redovni panični napadi, često bez razloga) do posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP) ili opsesivno-kompulzivnog poremećaja (OKP). Slično depresiji, poremećaji anksioznosti takođe spadaju među najčešće mentalne probleme, sa čak 301 milionom ljudi, ili 4% globalne populacije, koji redovno doživljavaju simptome.

Ranjive populacije nesrazmerno su pogođene posledicama ovih mentalnih poremećaja.

Trudnice se suočavaju sa povećanim rizikom od anksioznosti i depresije, pri čemu zagađenje vazduha može pogoršati ova stanja i dovesti do ozbiljnih komplikacija nakon porođaja i nepovoljnih ishoda za fetus. Starije osobe su takođe u većem riziku zbog opadanja zdravlja sa godinama, a zagađenje vazduha ubrzava kognitivni pad i doprinosi anksioznosti i depresiji. Osobe sa postojećim zdravstvenim problemima i iz nižih socioekonomskih slojeva posebno su podložne, jer zagađenje može pogoršati njihova fizička oboljenja, dok istovremeno povećava psihološki stres. Deca, sa svojim razvijajućim telima i umovima, naročito su ranjiva na dugoročne kognitivne i emotivne efekte zagađenja vazduha.

Razumevanje ovih povezanosti ključno je za razvoj efikasnih strategija javnog zdravlja koje će ublažiti mentalne posledice zagađenja životne sredine.

TRUDNOĆA I ZDRAVLJE MAJKE

Izloženost zagađivačima vazduha može povećati učestalost mentalnih poremećaja tokom trudnoće, posebno anksioznosti i depresije. Depresija pogađa oko 10% trudnica širom sveta, dok je anksioznost, naročito tokom drugog trimestra, jedan od najčešćih psihijatrijskih poremećaja u trudnoći i postporođajnom periodu. Do danas nije poznato zašto su neke žene podložnije razvoju ovih poremećaja, dok su druge otpornije uprkos svim izazovima.

Depresija i anksioznost povezane su sa nepovoljnim ishodima, kako za majku, tako i za fetus. Za majku, to uključuje prenatalnu i postporođajnu depresiju, anhedoniju (gubitak sposobnosti za radost), kao i samoubistvo (koje čini 5-20% smrtnih slučajeva u postporođajnom periodu širom sveta). S druge strane, rizici za fetus uključuju prevremeni porod, smrt, nisku porođajnu težinu, intrauterini zastoj rasta, kao i kasnije razvojne i neurološke probleme kod beba. Međutim, nalazi koji se odnose na povezanost anksioznosti i prevremenog porođaja nisu toliko dosledni kao kod depresije. Dodatno, zagađenje vazduha značajno je povezano sa emocionalnim stresom tokom trudnoće, uključujući akutni stres.

DECA

Deca i adolescenti posebno su osetljivi na zagađenje vazduha zbog razvoja njihovih respiratornih i nervnih sistema. Zagađivači, naročito fine i ultrafine čestice, mogu da prodru kroz respiratornu barijeru trudnice, uđu u krvotok majke i pređu placentarnu barijeru direktnim transportom, što sugeriše da zagađivači udisani od strane trudnica mogu direktno da dospeju do placente i razvijajućeg fetusa, pa čak i da prođu kroz krvno-moždanu barijeru fetusa. Na primer, čestice PM (partikularni materijal) povezane su sa post-neonatalnom smrtnosti, kao i sa urođenim malformacijama nervnog i gastrointestinalnog sistema, kao i sa endokrinim uzrocima smrti beba. S obzirom na to da deca dišu brže i imaju manje razvijene prirodne barijere pluća u odnosu na odrasle, oni apsorbuju više zagađivača kroz vazduh koji udišu, a pošto više vremena provode na otvorenom, deca su veoma osetljiva i podložna uticajima zagađenja vazduha.

Kao rezultat toga, deca pate od neuroloških, ponašajnih i kognitivnih promena koje su povezane sa nižim koeficijentom inteligencije i povećanim rizicima od anksioznosti, depresije i kognitivnih deficita, koji su povezani sa izloženošću zagađenju vazduha uzrokovanom saobraćajem.

Deca koja su izložena zagađenju vazduha, naročito na višim nivoima, često doživljavaju psihopatologiju tokom prelaska u odraslo doba, što vodi ka stalnim depresivnim i anksioznim poremećajima, suicidnom ponašanju, psihijatrijskim hospitalizacijama, kao i akademskom neuspehu, ponovljenoj nezaposlenosti i problemima u odnosima.

Kao i odrasli, deca sa psihijatrijskim poremećajima često ostaju nedovoljno lečena, s obzirom na to da 70-80% dece sa depresijom ne dobija odgovarajući tretman. Identifikovanje i delovanje na modifikovane faktore životne sredine, uključujući zagađenje vazduha, koji su povezani sa depresijom i anksioznošću u detinjstvu, predstavlja značajan izazov za javno zdravlje, s obzirom na to da poremećaji mentalnog zdravlja u detinjstvu često traju i u odraslom dobu.

STARIJI LJUDI

Starija populacija takođe je pod povećanim rizikom zbog opadanja zdravlja usled starenja i postojećih hroničnih stanja kao što su kardiovaskularne bolesti, respiratorni problemi i dijabetes, koja mogu biti pogoršana izloženošću lošim kvalitetom vazduha. Depresija i anksioznost su među najčešćim mentalnim zdravstvima poremećajima sa kojima se suočavaju stariji ljudi, pogađajući više od 5-7% globalne populacije starije od 60 godina. Opšte je poznato da su kognitivni poremećaji (poput demencije) i depresija najčešći mentalni i neurološki poremećaji u starijem uzrastu koji se često javljaju istovremeno. Takođe, stariji ljudi češće provode više vremena sami i unutar svojih domova, zbog čega su usamljenost i socijalna izolacija povezani sa višim nivoima depresije i anksioznosti. Dodatno, stariji ljudi mogu imati smanjenu fiziološku otpornost, što otežava njihovim telima da se nose sa oksidativnim stresom i neuroinflamacijom izazvanim zagađenjem vazduha.

SOCIJALNO-EKONOMSKE RAZLIKE I EKOLOŠKI STRESORI

Socijalno-ekonomski status (SES) i ekološki stresori dodatno komplikuju odnos između zagađenja vazduha i mentalnog zdravlja. Socijalno-ekonomski status je ključan u određivanju izloženosti zagađenju vazduha i posledičnim zdravstvenim uticajima. Svetska zdravstvena organizacija (SZO) izvestila je da 91% svetske populacije živi u područjima gde kvalitet vazduha prelazi preporučene granice SZO, uz 4,2 miliona prevremenih smrtnih slučajeva uzrokovanih zagađenjem vazduha. U proseku, 7,3 milijarde ljudi je direktno izloženo nesigurnim prosečnim godišnjim koncentracijama PM2.5 čestica, a 80% njih živi u zemljama sa srednjim i niskim prihodima, prema procenama siromaštva na subnacionalnom nivou u 211 zemalja i teritorija.

Kao posledica toga, 98,6% od 2,8 milijarde ljudi koji su izloženi opasnim nivoima PM2.5 (više od 35 µg/m³) žive u zemljama srednjih prihoda. Usklađeni stres od socijalno-ekonomskih nepogoda i ekoloških opasnosti može dovesti do većih izazova u mentalnom zdravlju ove populacije.

Populacije sa nižim socijalno-ekonomskim statusom često žive u područjima koja nemaju zelene površine i gde je nivo zagađenja veći zbog blizine industrijskih zona, saobraćaja i drugih izvora zagađenja, a rade i u poslovima koji podrazumevaju štetne izloženosti. Ove zajednice takođe imaju ograničen pristup zdravstvenoj zaštiti i drugim resursima koji mogu ublažiti negativne efekte zagađenja. Kumulativni stres od socijalno-ekonomskih nepogoda i ekoloških opasnosti može dovesti do većih izazova u mentalnom zdravlju, manjeg zadovoljstva životom i većeg broja smrtnih slučajeva.

Različiti obrasci izloženosti mogu biti pogoršani ekološkim nepravdama koje disproporcionalno pogađaju crnce, domoroce i ljude boje kože, kao i etničke grupe. Istorijski faktori, kao što su “redlining”, kada su finansijske usluge poput stambenih kredita bile uskraćene stanovnicima određenih područja na osnovu diskriminatorskih praksi u kreditiranju, i segregacija, imaju dugoročne uticaje na socijalno-ekonomski status i igraju značajnu ulogu u zatvaranju manjinskih populacija u siromašna područja. Ove iste populacije često imaju manji pristup resursima, kao što su edukacija o efektima ekoloških izloženosti, ekonomski i socijalni resursi za ublažavanje stresa usled zagađenja vazduha i kvalitetna zdravstvena zaštita za prevenciju ili lečenje mentalnih bolesti, što pogoršava ranjivost ovih populacija.

ZAKLJUČAK

Veza između zagađenja vazduha i mentalnog zdravlja je složena i višeslojna, sa značajnim posledicama za osetljive populacije kao što su trudnice, stariji ljudi, osobe sa postojećim zdravstvenim problemima i deca. Dokazi ukazuju na to da izloženost zagađivačima vazduha ne samo da pogoršava postojeće mentalne poremećaje poput anksioznosti i depresije, već takođe doprinosi razvoju novih psiholoških problema, naročito u kritičnim periodima kao što su trudnoća i detinjstvo.

Rešavanje ovih izazova zahteva sveobuhvatan pristup koji uključuje smanjenje nivoa zagađenja vazduha, poboljšanje pristupa mentalnom zdravlju i implementaciju ciljnih intervencija za one koji su najviše ugroženi. Prepoznavanjem međusobne povezanosti ekoloških i mentalnih faktora, strategije javnog zdravlja mogu biti bolje osmišljene kako bi se zaštitile i poboljšale životne okolnosti osetljivih populacija, što će dovesti do zdravijih zajednica i poboljšanja kvaliteta života.

Hitnost rešavanja ovih problema naglašava sve veći broj dokaza koji povezuju zagađenje vazduha sa negativnim posledicama po mentalno zdravlje, čineći prioritetnim da se u javnoj politici i istraživanjima istovremeno uzmu u obzir i ekološki i mentalni faktori.